بهداشت روانی محیط کار

همه ما میدانیم قسمت عمده‌ای از زندگی روزانه هر شخص صرف اشتغال به کار می‌شود (در شرایط مناسب و ایده آل هر شخص مدت ۸ ساعت از زمان روزانه خود را صرف امور کاری در محل کار خود و مدت ۲ ساعت بطور میانگین در مسیر رفت و آمد صرف میکند در حالی که ۸ ساعت دیگر در خواب و تنها ۶ ساعت باقیمانده را صرف رسیدن به خانواده را دارد )و فعالیت‌ کاری از نظر سلامت روانی شخص، فعالیت مهمی به حساب می‌آید و می‌توان از آن به عنوان وسیله‌ای برای استقلال فرد یاد کرد که رشد عزت نفس او را مساعد می‌کند.آبراهام مازلو (Abraham Maslow) نظریه روانشناسی خود را به عنوان «نظریه انگیزه‌های انسان» در سال ۱۹۴۳ ارائه کرد و در سال ۱۹۵۴ کتاب «انگیزه و شخصیت» را درباره نظریه سلسله مراتب نیازها منتشر کرد.

مطابق این نظریه نیاز های انسان در ۵ دسته مطابق شکل فوق (هرم نیاز های انسانی مازلو )جای میگیرند :

نیاز فیزیولوژیکی:   این نیازها در پایین ترین طبقه هرم قرار دارند و اساسی ترین نیازهای انسان را شامل می شوند، مانند غذا، مسکن، خواب

نیاز ایمنی: این دسته از نیازها نیز به نوعی جز نیازهای اساسی در انسان ها طبقه بندی می شوند که در طبقه دوم هرم جای دارند، نیازهای مانند رهایی از وحشت و  عدم محرومیت و حفاظت در برابر صدمات فیزیکی و عاطفی

نیاز اجتماعی:  انسان ها ذاتا موجودات اجتماعی هستند و اکثرا تمایل به عضویت در گروهای اجتماعی دارند که به نوعی برای آنها حس تعلق به گروه و پذیرفته شدن توسط دیگران را به همراه داشته باشد.

نیاز احترام : انسان ها نیازمند به حس محترم شناخته شدن هستند، این نیاز از طریق قدرت، موقعیت اجتماعی و اعتماد به نفس ارضاء می شود.

نیاز خودشکوفایی: پیچیده ترین نیاز در انسان تمایل برای به حداکثر رساندن استعدادهای درونی و خودشکوفا شدن می باشد. انسان های خودشکوفا، افرادی خودآگاه و علاقمند به رشد هستند که نسبت به عقاید دیگران کم توجه بوده و تمام تلاش خود را برای خودشکوفا شدن می نمایند. به اعتقاد دکتر مازلو، افراد خودشکوفا بدون استثنا درگیر اموری به جز مسائل شخصی خود و درگیر چیزی بیرون از خودشان هستند. در واقع افراد خودشکوفا خود را وقف کاری می‌کنند که برایشان بسیار ارزشمند است. تحقیقات دکتر دال سپ استرلا مدیرهیات رئیسه مرکزبهداشت وایمنی حرفه‌ای فیلیپین نشان می‌دهد خشنودی شغلی با شادکامی مرتبط است ولی گاهی اوقات نیز عوامل متعددی در فشارهای روانی افراد سهیم هستند که می‌توان از این میان به عوامل محیطی و فیزیکی (سر و صدا، ازدحام و نور و صوت نامناسب)‌ و عوامل انسانی (تعارض با افراد دیگر)‌ اشاره کرد. لذا آشنا شدن با روش‌های مقابله موثر با فشارهای روانی (استرس‌ها)‌ و غلبه بر افسردگی شغلی می‌تواند به ارتقای بهداشت روانی و افزایش اثربخشی و بهره‌وری نیروی انسانی کمک کند.

در کشورهای صنعتی نظیر کشورهای اروپایی استرس های محیط کار بر بیش از یک سوم کارگران اثر می گذارد.  در بسیاری از کشورهای دنیا مشکلات ناشی از عدم بهداشت روانی در حال افزایش است بطوریکه از هر ۱۰کارگر یک نفر از مشکلاتی نظیر افسردگی ، اضطراب ، استرس های ناشی از خستگی و خشونت رنج  می برد که در نهایت ممکن است به بیکاری و بستری شدن فرد منجر شود.

آمار نشانگر این است که مسالة رو به رشد در تمام محیط های کاری مشکل حفظ سلامت روانی کارگران  است.

یک کارگر معمولی ( منظور از کارگر مدیر و سرپرست هم می باشد) به طور متوسط ۶۰ % از ساعات بیداری خود را در محل کار می گذارند . فاکتورهای استرس در محیط کار شامل تهدید اذیت و آزار ، فشار جمعیت کاری ، شرایط بد کاری ، ناسازگاری بین افراد ،‌ خشونت ، تبعیض ، ترس از اخراج ،‌ مهم بودن شرایط کار ، کار خیلی کم و کار خیلی زیاد و سهیم نبودن در تصمیم گیری ها می باشد .

 در مجموع فاکتورهای روانی اجتماعی مهم می توانند به ۵  گروه عمده تقسیم شوند که عبارتند از:

۱- محیط فیزیکی کار

۲- ماهیت خود شغل

۳- زمان کار

۴- نقش کارگران

۵- تکنولوژی و صنایع جدید

ممکن است این شرایط به تنهایی یا در مجموع ، اثرات ویژه ای روی فرد داشته باشد و منجر به ایجاد مشکلاتی نظیر اختلالات حافظه ، پرخاشگری ، اضطراب و یا اختلال در خواب شود و ممکن است مشکلات رفتاری در هنگام کار نظیر ارائه کار ضعیف ، کار گریزی، اعتیاد به الکل و دارو و مواد مخدر رخ بدهد و همچنین مشکلات دیگری ازقبیل بیماریهای مزمن جسمی نظیر : فشار خون بالا ، بیماریهای مزمن جسمی – روانی و حوادث در محیط کار نیز ممکن است رخ دهد و در نهایت ممکن است به بستری شدن فرد در بیمارستانهای روان پزشکی منجر شود.

چرا به برنامه های بهداشت روانی و شغلی نیازمندیم ؟

در کشورهای در حال توسعه ای نظیر فیلیپین شعار (( ارزش یک اونس پیشگیری معادل یک پوند درمان است)) می تواند یک شعار راهنمایی کننده باشد.

مطالعات نشانگر این مطلب است که بذر بیماری که توسط تکنولوژیهای جدید پاشیده شده در حال جوانه زدن است .

متاسفانه این موارد تنها مربوط به کشور های پیشرفته نیست و در کشور ما هم با دُز بالایی در حال شیوع است .

در پروژه های که در خصوص مدیریت ریسک در سازمانهای دولتی و خصوصی انجام داده ام بسیاری از موارد نام برده قابل مشاهده بودند . و دامنه این موارد نه تنها در محیط کار بلکه به محیط اجتماع و خانواده نیز منتقل می شود.بسیاری از افراد به ناراحتی های معده و گوارشی خود اشاره کردند و موارد ملموس تر حالت پرخاشگری که در محیط اجتماع و خانواده و تمایل برای ترک کار و نرفتن به محل کار به بهانه های مختلف، کاهش انگیزه و کارایی هستند.این در حالی است که تمرکز بیشتر روی خطرات ارگونومی و فیزیکی محیط کار است و بهداشت روانی محیط کار در غالب اوقات نادیده گرفته میشود.

اهم  مواردی که در پروژه های خود با آن روبرو بودم :

ترس از بیکاری، چند قراردادی بودن سازمانهای دولتی، (امنیت شغلی)

بهره کشی و استثمار بصورت پرداخت دستمزدهای بسیار پائین (شرکت های خصوصی و پیمانکاری ها )

بیمه نکردن

ساعات کار طولانی

احساس ناامنی از موقعیت و جایگاه شغلی (عدم شایسته سالاری )

تعجیل و فشار بیهوده مدیران برای انجام امور

تبعیض های سازمانی در موارد رفتاری، حقوقی و مزایا و ارتقاء شغلی

عدم وجود سیستم ها و روش های کاری استاندارد و پیچیدگی آنها

وجود تجهیزات و سیستمهای کاری ضعیف و فرسوده

عدم برنامه ریزی کاری و القاء حجم و فشار کاری ناگهانی

فقدان محیط دوستانه و صمیمی

استقبال و حمایت مدیران از رفتار های ناسالم مثل زیر آب زنی

عدم توجیه و آشنایی و آگاهی افراد نسبت به شرح وظایف خود.

این در حالی است که  پیامدهای رضایت شغلی تاثیر مستقیم بر عملکرد افراد دارد . رضایت کارکنان در رضایت مشتریان و سودآوری شرکت مؤثر است .

در سال ۱۹۹۳ سازمان جهانی بهداشت با هماهنگی یونیسف برنامه مهارت های زندگی را به عنوان یک طرح جامع پیشگیری از مشکلات و آسیب های فردی و اجتماعی معرفی کرد و پیشنهاد شد که این آموزش ها برای افزایش سلامت و ارتقاء بهداشت روانی مردم در دستور کار کشورها قرار گیرد و در سال ۱۹۷۹ با اقدامات دکتر گیلبرت بوترین برای اولین بار آموزش ها آغاز شد .سازمان بهداشت جهانی ، مهارت های زندگی را توانایی انجام رفتار سازگارانه و مثبت به گونه ای که فرد بتواند با چالش ها و ضروریات زندگی روزمره کنار بیاید، تعریف کرده است.مهارت های زندگی ((خود آگاهی، همدلی، ارتباط موثر، روابط بین فردی، تصمیم گیری، حل مسئله، تفکر خلاق، توانایی مقابله با استرس، تفکر انتقادی، مدیریت هیجان ها))هم به صورت یک راهکار ارتقاء سلامت روانی و هم به صورت ابزاری در پیشگیری از آسیب های روانی- اجتماعی مبتلا به جامعه نظیر اعتیاد، خشونت های خانوادگی و اجتماعی، آزار کودکان، خودکشی، ایدز و موارد مشابه قابل استفاده است.

در همین راستا میتوان به راه حل هایی که توسط فرد و سازمان می بایستی انجام شوند تا بروز چنین مشکلاتی را به حد اقل برسانند اشاره کرد.از جمله :

رعایت و آموزش اصول ارگونومی

در این بین می توان به برخی از موارد از قبیل رنگ، دما، صدا، نور و همچنین استفاده از گل و گیاه و آثار هنری در محیط کاری و برگذاری دوره های آموزشی برای رعایت اصول ارگونومی(نشتن و برخاستن، جابجایی ها و ..) اشاره کرد.

اختصاص ساعتی برای جمع شدن افراد در کنار هم و تعامل با یکدیگر(ساعات استراحت و ناهار )و پخش موزیک های آرام بخش.

استفاده از رژیم های غذایی و ورزشی و برنامه خواب منظم اشاره کرد .

تحقیقات علمی بیان می کند که گیاه استوقدوس می تواند کیفیت خواب را بالا ببرد و با بی خوابی مباره کند. برای همین توصیه می شود مقداری روغن استقودوس را بر روی بالش خود بمالید و یا اگر خیلی وسواسی هستید، قبل از خواب دمنوش این گیاه رو بنوشید.

تحقیقات علمی بیان می کند که کمبود B12 می تواند منجر به بروز افسردگی، خستگی، بدگمانی و ده ها مشکل مضر دیگر شود . B12 را می توانید از طریق قرص و یا غذاهایی همچون تخم مرغ، گوشت مرغ و لبنیاتی همچون شیر به بدن خود انتقال دهید.

دست کم روزی ۱۵ دقیقه را در سکوت بگذرانید و به نیازهای واقعی خود و نیز چیزهایی که دارید فکر کنید. سکوت عصاره‌ ی آرامش است، با زور نمی‌ توان آن را ایجاد کرد، باید زمانی که فرا رسید آن را بپذیرید. اگر برایتان امکان دارد دست کم روزی یک ساعت، تنها به اتاقی بروید و در را به روی خود ببندید.

این را بپذیرید که برای که برای تغییر گذشته کاری نمی ‌توان کرد،و تنها باید از آن درس گرفت آنگاه از فکر ادامه زندگی لذت می ‌برید.

وقتی احساس می ‌کنید که سرتان پر از فکرهای جور و واجور است و جای خالی در آن نیست، با قدم زدن، آنها را پاک کنید.

اگر نتوانید کسی را ببخشید، افکار خشمگین‌ تان شما را برای همیشه با این افراد مرتبط خواهد کرد. شاد کردن دیگران، باعث آرامش می ‌شود.

از همان که هستید راضی باشید، در این صورت احساس آرامش بیشتری می‌ کنید.

مهم نیست که با شما مؤدبانه برخورد کنند یا نه، برخورد مؤدبانه‌ ی شما، باعث ایجاد آرامی و احساس خوبی در شما خواهد شد.

سرعت حرکت شما با احساستان رابطه‌ ای مستقیم دارد، آرام راه بروید و حرکات بدن خود را آرام ‌تر کنید، طولی نمی‌ کشد که آرام خواهید شد. گاهی می ‌توانید برای رسیدن به آرامش، دراز بکشید، عضلات خود را شل کنید و به هیچ چیز فکر نکنید.

راحتی، یکی از عناصر مهم آرامش است، مثل دمای مناسب، صندلی راحت و لباس و کفش راحت

با حرکات آرام و صحبت کردن شمرده، احساس آرامش را به جمع منتقل کنید

چای سبز فشار روحی را کاهش می‌دهد:

قهوه، ادویه، کاکائو که سرشار از مواد پنهانی کافئینی هستند، محرکهایی هستند که دستگاه عصبی را تحریک کرده و می توانند شما را نسبت به فشار روانی مستعدتر سازند. بنابراین پزشکان مصرف مواد کافئین‌دار را منع می‌کنند. موقعی که به ماده محرک خفیفی نیاز داریم خوردن چای سبز بسیار مفید است و دارای ماده کافئین مانندی به اسم “تی‌اوفیلین” است.

هر چند وقت یک بار ساعتتان را کنار بگذارید و خود را از فشار زمان نجات دهید

ایجاد جو صمیمیت، همدلی، صداقت

همکاری و احترام متقابل در میان کارکنان سازمان

پرهیز از اعمال روش های مبتنی بر زور و اجبار

شناسایی استعدادهای بالقوه کارکنان و فراهم ساختن رشد و شکوفایی این استعداد در حد توان و امکانات سازمان و ایجاد برنامه های تفریحی، سرگرمی و رقابتی برای افزایش انگیزه و ایجاد هدف

پرهیز از قضاوت های کورکورانه در مورد کار و رفتار کارکنان سازمان

شناسایی دلایل واقعی کم کاری، غیبت از کار، بی حوصلگی و بی علاقگی به کار، کم توجهی و بی دقتی کارکنان توسط مدیر

آشنا ساختن کارکنان با واقعیت های محیط کار و حذف آن دسته از معیارها و عوامل سازمانی که از لحاظ اخلاقی، انسانی و فرهنگ سازمانی صحیح تلقی نمی شود

کارهای اضافی را کم کنید: یکی از این روش ها، جلوگیری از مکاتبه های اضافی و ارجاع آن از مدیریت به کارکنان، اصلاح و بهبود فرآیندهای کاری است. در این زمینه با کارکنان مشورت کنید

در خصوص ماموریت ها، اضافه کاری ها و پرداخت مزایا با کارمندان به تعادل رفتار کنید

برنامه ریزی و اولویت بندی برای انجام کارها و مدیریت زمان برای انجام آنها.