آینده کودکان بیش فعال چگونه است؟

اختلال بیش فعالی و کم توجهی, یکی از شایع ترین اختلالات دوران کودکی است که تقریبا ۵ درصد کودکان سنین مدرسه را تحت تأثیر قرار می دهد

اختلال بیش فعالی و کم توجهی، یکی از شایع ترین اختلالات دوران کودکی است که تقریبا ۵ درصد کودکان سنین مدرسه را تحت تأثیر قرار می دهد. ویژگی های عمده این اختلال شامل تحرک و فعالیت بیش از حد، تکانشگری و مشکل توجه و تمرکز می باشد. گرچه موارد فوق رفتارهایی است که تمامی کودکان، مواقعی آنها را نشان می دهند، اما کودکان بیش فعال به درجه ای علایم فوق را نشان می دهند که با عملکرد طبیعی آنها در منزل، مدرسه و ارتباط با همسالان و اطرافیان تداخل ایجاد می کند. این کودکان به طور مکرر توسط والدین، معلمین و اطرافیان به دلیل رفتارهای ناپخته و تکانشی خود سرزنش می شوند که منجر به تأثیرات سوء بر اعتماد به نفس آنها می گردد.در مورد اینده کودکان بیش فعال با دکتر فریبا عربگل فوق تخصص روان پزشکی کودک و نوجوان و دبیر انجمن متخصصان روان پزشکی کودک ونوجوان گفتگو کردیم:

به نظر می رسد نمی توان پاسخ قطعی و دقیقی برای این سوال داد. نمی توان مانند بسیاری از بیماری های دوران کودکی ویروس یا میکروب مشخصی را برای آن پیدا کرد. احتمالاً تعدادی از عوامل مختلف در ایجاد بیش فعالی کودک درگیر می باشند.مطالعاتی انجام شده که به بعد ژنتیک این بیماری اشاره دارند. کودکی که مبتلا به بیش فعالی است ۴ برابر بیشتر احتمال دارد که یکی از افراد خانواده او مثل او مشکل مشابهی را داشته باشد. اگر چه نقش ژن خاصی در این بین پیدا نشده است ولی مغز این کودکان تفاوت های ظریفی را در ساختار و عملکرد نشان می دهد و تأثیر داروهای معینی بر این کودکان نشانگر آن است که به نوعی ترکیب شیمیایی مغز این کودکان متفاوت است. گر چه ماهیت این تفاوت ها به خوبی مشخص نشده است.

● آیا میتوان گفت نوع غذا ویا شیوه فرزند پروری در بیش فعالی موثر است؟

تبلیغات زیادی در مورد تأثیر غذاها و آلرژی غذایی به ویژه آلرژی نسبت به مواد افزودنی غذاها مانند رنگ ها و نگهدارنده ها در بیش فعالی وجود داشته است. نتایج تحقیقات مختلف نشان داده است که غذا موجب بیش فعالی نمی گردد، در نتیجه برنامه غذایی خاص نیز در درمان نقشی ندارند. از سوی دیگر فرزند پروری بد و معیوب منجر به بیش فعالی نمی گردد، اما شیوه های تربیتی و پاسخ دهی والدین کاملا بر رفتار کودک تأثیر می گذارد، بسیاری از این کودکان مستعد اختلالات رفتاری گسترده ای هستند. بدیهی است روش های انطباقی موثر در پیشگیری از مشکلات رفتاری همراه موثر است.

● بسیاری از والدین مرزی بین بیش فعالی و شیطنت های دوران کودکی قایل نیستندوهر گونه شیطنت و جنب وجوش را بیش فعالی می دانند مشخصه یک کودک بیش فعال چیست؟

سه ویژگی عمده این اختلال عبارتند از: فعالیت و تحرک زیاد /اختلال در توجه و تمرکز /رفتارهای تکانشیاین کودکان اکثر اوقات در حال حرکت و جنب و جوش هستند و به نظر می رسد هیچگاه خسته نمی شوند. لحظه ای آرام و قرار ندارند. اگر قرار باشد لحظه ای بنشینند، مرتب وول می خورند، حتی در خواب نیز ممکن است بی قراری و وول خوردن آنها را ببینیم. بیش فعالی در سنین قبل از مدرسه بارزتر و مشخص تر است. آنها مرتب در حال دویدن، راه رفتن، بالا و پایین رفتن روی مبلمان و صندلی ها و ... هستند. در مهد کودک آنها نمی توانند روی صندلی آرام نشسته و تکالیف خود را انجام دهند، بلکه وسط کلاس این سو و آن سو می دوند.همچنین در مورد رفتارهای تکانشی انها با یدبگویم به نظر می رسد اکثر کودکان بیش فعال، بدون آنکه به پیامد و نتیجه اعمالشان فکر کنند، دست به انجام کاری می زنند. گرچه آنها ممکن است بارها نتیجه منفی اعمال خود را ببینند ولی باز درس عبرت نمی گیرند و این موضوع از سوی والدین و اطرافیان به گونه ای تعبیر می شود که آنها لجباز و نافرمان هستند و رفتارهای آنها تعمدی و برای اذیت و آزار اطرافیان است. در حالی که مشکل اصلی آنها عمل کردن قبل از فکر کردن و سنجیدن آخر و عاقیت کار است.کودکان بیش فعال در رعایت نوبت و انتظار کشیدن برای رسیدن به چیزی مشکل دارند، وسط صحبت دیگران می پرند و نمی توانند صبر کنند تا صحبت طرف مقابل به اتمام برسد. گاه به طور ناگهانی می دوند، می پرند و شی را پرتاب می کنند، دست والدین را رها کرده و وسط خیابان می دوند. در سنین بالاتر ممکن است نسنجیده حرفی زده و عملی را انجام دهند که از سوی اطرافیان ناپخته و بچه گانه و متناسب با سن و موقعیت رفتار نکردن تعبیر شود.

● شما به ویژگی کودک بیش فعال اشاره کردید. اگرکودک یکی از این مشخصه ها را داشته باشد باز هم بیش فعال است؟

موارد فوق سه مشکل اصلی است که در کودکان بیش فعال و کم توجه دیده می شود. گرچه ممکن است کودکی همه علایم فوق را نداشته باشد ولی مشکلات گوناگونی که کودک با آنها دست به گریبان است، تأثیر منفی بسزایی در ارتباط کودک با معلم، هم کلاسی ها، والدین و اطرافیان بر جای می گذارد. کودک مرتب از پیرامون خود پیام های منفی دریافت می کند، پیام هایی که شخصیت و اعتماد به نفس او را در هم می کوبد. همچنین بیماری باعث افت عملکرد تحصیلی کودک می شود و آینده تحصیلی و شغلی او را تحت تأثیر قرار می دهد.

● اختلال بیش فعالی در چه سنی بیشتر بروز می کند؟

اختلال بیش فعالی ـ کم توجهی در پسران شایع تر از دختران بوده و صرف نظر از سن تشخیص، شروع بیماری باید از قبل از ۷ سالگی باشد.

● آیا کودکان بیش فعال در هنگام درس خواندن و مدرسه رفتن نیز با مشکل مواجه هستند؟

این کودکان نمی توانند روی یک محرک طبیعی که از اهمیت خاصی در نتیجه در کلاس درس نمی توانند حواس خود را به گفته های معلم بدهند. به نظر می رسد اصلا گوش نمی دهند و زمانی که باید به محتوای صحبت های معلم توجه کنند، مشغول انجام کار دیگری هستند یا با چیزی بازی می کنند. در دروسی مثل دیکته که نیاز به توجه و تمرکز بیشتری دارد، معمولاً مشکلات بیشتری را نشان می دهند. نمرات آنها متغیر است، در تمام کردن و به انتها رساندن تکالیف مشکل دارند و اکثراً انجام تکالیف آنها ساعت ها به طول می انجامد و انرژی زیادی از والدین صرف این موضوع می شود. ممکن است وسایل خود را گم کرده و یا در مدرسه جای بگذارند. اگر چند دستور همزمان به آنها داده شود، در به خاطر سپردن آنها ناتوانند.

● آیا چنین حالاتی در سنین بالاتر هم بروز می کند؟

این کودکان وقتی به سنین نوجوانی می رسند، به علت فراموشکاری به عنوان افراد بی حواس و سهل انگار از آنها نام برده می شود. در هنگام مطالعه و انجام فعالیت ها به فکر و رویا فرو می روند و نمی توانند کار خود را به پایان برسانند. افراد بی نظمی هستند که نامنظمی در اتاق، کمد لباس ها، میز تحریر، و ... آنها نمایان است.

● آینده کودکان بیش فعال چگونه خواهد بود؟ آیا امکان دارد این مشکلات تا اخر عمر همراه فرد باشد؟

در برخی موارد مشکلات همراه با این اختلال در سراسر زندگی شخص ادامه می یابد. گرچه این کودکان در دوره بزرگسالی همه علایم مربوط به بیماری را ندارند و از پرتحرکی آنها کاسته شده است ولی مشکلات توجه و تمرکز و رفتارهای تکانشی آنها ادامه می یابد. در عده ای از این کودکان نیز با رسیدن به سن ۱۲ سالگی علایم آنها بهبود می یابد و عملکرد طبیعی در حوزه های مختلف رفتاری، اجتماعی و تحصیلی پیدا می کنند. در کسانی که بیماری ادامه می یابد نیاز به ادامه درمان نیز وجود دارد. به نظر می رسد عمده مشکلات این کودکان با ورود به مدرسه آغاز می شود، مکانی که در آنجا انتظار نظم، انظباط، پیشرفت تحصیلی، ارتباط مناسب با همسالان، پیروی از دستورات معلم و انجام تکالیف مدرسه می رود. از آنجا که مطالعه، خواندن و نوشتن، گوش فرادادن به صحبت های معلم نیازمند تمرکز، توجه، قرار و آرامش کافی دارد و این کودکان در این زمینه ها مشکل دارند، در نتیجه درس خواندن برای آنها تبدیل به معضلی می گردد که به راحتی قابل حل نیست، ساعات انجام تکالیف درسی در منزل ساعات طولانی کشمکش بین والد و کودک است. کودکی که ساعت های زیادی را به بازی و فعالیت می پردازد، از نیم ساعت نشستن روی تکالیف درسی بیزار است. در کلاس درس زمانی که سایر دانش آموزان مشغول یادگیری مطالب جدید هستند و به صحبت های معلم گوش می دهند، آنها مشغول حرف زدن با بغل دستی، بازی کردن و یا ور رفتن با کتاب، مداد و سایر وسایل هستند.

● کودکان بیش فعال چه مشکلاتی را در زندگی اجتماعی خود خواهند داشت؟

افت درسی و عدم پیشرفت تحصیلی، آینده شغلی این کودکان را تحت تأثیر قرار می دهد، از طرفی دیگر بزرگسالان شاغل با این اختلال، در شغل خود با مسایل و مشکلات بیشتری دست به گریبان هستند. اتاق کار آنها نامنظم و شلوغ است، برای شروع کار و به اتمام رساندن آن مشکل دارند، همیشه ممکن است کارهای زیادی را شروع کنند، اما نیمه تمام رها کنند، در نتیجه طرح های ناتمام در بین کارهای آنها زیاد دیده می شود، فراموشکار هستند و به قرارهای کاری خود دیر می رسند و از دید دیگران اینها افرادی بدقول هستند. امکان ابتلای به اضطراب، افسردگی، اختلال سلوک، اختلال ایذایی مقابله ای، سوء مصرف مواد، پرخاشگری و سایر اختلالات رفتاری در کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی ـ کم توجهی در صورت عدم مداخله مناسب زیاد است.رعایت نکردن نوبت، عدم رعایت قوانین بازی، عدم پیروی از دستورات، بر هم زدن نظم و رفتارهای تکانشی در این کودکان باعث می شود که ارتباط آنها با همسالان، والدین و بزرگ ترها تحت الشعاع قرار گیرد. آنها از جمع دوستان خود طرد می شوند و پیامهای منفی که مرتب از پیرامون خود دریافت می کنند، اعتماد به نفس این کودکان را لطمه می زند و آنها را مستعد افسردگی و اضطراب می کند.

● چه راه حلهایی را برای درمان کودکان بیش فعال پیشنهاد می کنید؟

بنا به دلایل فوق و دلایل بی شمار دیگر، اختلال بیش فعالی ـ کم توجهی باید درمان شود هدف از درمان کاهش علایم این بیماری است تا حدی که کودک آشفتگی کمتری را در زندگی روزمره خود متحمل گردد و عملکرد تحصیلی و ارتباطی کودک بهبود یابد. درمان این کودکان شامل دو دسته کلی درمان های دارویی و غیر دارویی است.شایع ترین و موثرترین داروهایی که در درمان این اختلال به کار می رود شامل داروهای محرک (ایستمولایت) می باشد: مثل فنیدیت (ریتالین) و دکستروآمفتامین.داروهای فوق در ۹۰ ـ ۷۰ درصد کودکان بیش فعال ـ کم توجه موثر است و باعث بهبودی علایم اصلی این اختلال می گردد، عملکرد تحصیلی و ارتباطی کودک را بهبود بخشیده و از اضطراب و نگرانی والدین می کاهد. این داروها ممکن است در بعضی از کودکان اثرات بی اشتهایی و کم خوابی ایجاد کند که نگران کننده نبوده و می توان با ترفندهای مناسب، این اثرات سوء را به حداقل رساند.همانند سایر داروها، این دسته از داروها نیز ممکن است اثرات جانبی دیگری داشته باشند، در نتیجه تجویز آنان باید زیر نظر پزشک معالج و با تشخیص او صورت گیرد. در صورتی که کودک نسبت به این دسته از داروها عدم پاسخ درمانی مناسب نشان داد و یا دچار عوارض جانبی ناخواسته ای گردید که قابل تحمل نبود، داروهای دیگری وجود دارند که می توانند موثر باشند.اکثرا همراه و در کنار درمان های دارویی استفاده می شوند. بیشتر بر اختلالات رفتاری همراه با بیش فعالی ـ کم توجهی موثرند و شامل درمان های شناختی، رفتاری و آموزش والدین می باشند. بدیهی آموزش والدین در مورد چگونگی بیماری فرزندشان، رفتارهای مثبت کودک، عدم بکارگیری شیوه های نا مناسب تنبیهی و ... بسیار می تواند هم برای کودک و هم برای خانواده او موثر باشد.