چند توصیه برای مواجهه خانواده با یک بیمار پارانوئیدی

هر وقت تلویزیون رو روشن میکنم گوینده به من اخطار میده که شوهرت سعی داره تو رو مسموم کنه، من دچار وحشت میشم و نمیذارم شوهرم به منزل بیاد و سعی میکنم دیگه چیزی نخورم...

- هر وقت تلویزیون رو روشن میکنم گوینده به من اخطار میده که شوهرت سعی داره تو رو مسموم کنه، من دچار وحشت میشم و نمیذارم شوهرم به منزل بیاد و سعی میکنم دیگه چیزی نخورم. من این جریان رو به پلیس اطلاع دادم اما اونا میگن که من باید با یه روانپزشک ملاقات کنم ولی من به محافظت احتیاج دارم نه درمان. 

- من به همسرم خیلی اعتماد داشتم ولی اون سعی کرد که منو فریب بده. البته اون این موضوع رو انکار میکنه و میگه چنین قصدی نداره، ولی من دیگه بهش اعتمادی ندارم. فکر اینکه همسرم با فرد دیگه‌ای رابطه داره، منو به شدت عذاب میده، حتی شغلم هم برام عذاب آور شده. 

چنین افکاری مربوط به افرادی است که از پارانویا - کج‌باوری - رنج می‌برند؛ اگرچه به وضوح مشخص است که مورد اول به اسکیزوفرنیای - روان گسیختگی - پارانوئید مبتلاست ولی نشانه‌های بیمار دوم چندان واضح نیست. تشخیص اختلال پارانویا به این بستگی دارد که مشخص شود اندیشه‌های فرد چقدر به واقعیت نزدیک است و مسائل از دیدگاه او چگونه تفسیر می‌شود.  دکتر شهربانو قهاری، روان درمانگر و پژوهشگر و دکتر مهران ضرغامی، روانپزشک و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات روانپزشکی و علوم رفتاری دانشگاه علوم پزشکی مازندران در کتاب «پارانوئید / کج‌باوری و بدبینی» بر این باور هستند که: واژه «پارانوئید» در همه زبان‌ها به فردی اطلاق می‌شود که شکاک، بدبین و بسیار حسود است. البته آنها بر این موضوع کلیدی و مهم اشاره می‌کنند: اگرچه بیمار پارانوئید، شکاک و بدبین است ولی تا وقتی نشانه‌های دیگری وجود نداشته باشد، نمی‌توان قاطعانه گفت که فرد پارانوئید است. همه ما گاهی اوقات نسبت به کسی بدگمان می‌شویم یا حسادت می‌کنیم ولی پارانوئید نیستیم. این افکار و احساسات در یک محدوده معین طبیعی هستند اما بدگمانی در شخص پارانوئید، بسیار شدید، غیر‌واقعی و اغلب خطرناک است.  فردی که به اختلال پارانوئید مبتلاست به اشتباه معتقد است که همسرش غیر قابل اعتماد است و دیگران نیز قصد صدمه زدن به او را دارند. او حتی زمانی که با شواهد و دلایل کافی علیه عقایدش مواجه می‌شود همچنان سرسختانه به عقایدش می‌چسبد و نسبت به درست بودن آنها به شدت پافشاری می‌کند. زندگی با یک بیمار پارانوئیدی راه رفتن روی لبه تیغ است، پس نیاز به سعه صدر بسیار و مهارت‌هایی دقیق دارد. 

    پارانوئید - کج‌باوری - چه علایم و نشانه‌هایی دارد؟

هر بیماری‌ای در درون انسان، علایم و نشانه‌های خاص خود دارد که عموماً در رفتار آن فرد ظاهر می‌شود. بیماری پارانویا هم از این قاعده مستثنا نیست. از نگاه دکتر شهربانو قهاری و دکتر مهران ضرغامی مهم‌ترین نشانه‌های پارانویا (کج‌باوری) از این قرار است:

بدگمانی: یک رویداد عادی نظیر دیدن افرادی که با هم در حال گفت‌و‌گو و خندیدن هستند، ممکن است توسط بیمار پارانوئید به غلط اینطور تعبیر شود که آنها راجع به او صحبت می‌کنند و به او می‌خندند. بیمار پارانوئید سعی می‌کند در رفتار و حرکات دیگران، نشانه‌هایی به نفع بدگمانی خود بیابد، حتی اگر چنین نشانه‌هایی هم وجود نداشته باشد. 

هذیان‌های گزند و آسیب: بیمار پارانوئید به غلط چنین می‌پندارد که دیگران در پی آزار و اذیت او یا خانواده‌اش هستند. اینکه کسانی قصد فریب او را دارند، عده‌ای او را تعقیب می‌کنند، کسی می‌خواهد او را مسموم کند. 

هذیان بی‌وفایی و حسادت: اگر شما با فردی پارانوئید در ارتباط هستید یا با چنین فردی ازدواج کرده‌اید، مطمئناً متوجه شده‌اید که وی بدون دلیل کافی شما را غیر‌قابل‌اعتماد می‌داند. او اتفاقات جزئی و بی‌اهمیت را به طرز غیر عادی خیلی مهم جلوه می‌دهد و از آنها برای اثبات هذیان‌های خود استفاده می‌کند. یک همسر پارانوئید ممکن است از توجهی که شما نسبت به اعضای خانواده، دوستان یا آشنایان نشان می‌دهید خشمگین شود و به دلیل حسادت شدید، مانع ملاقات شما با آنها گردد. 

   وقتی در برابر یک بیمار پارانوئید قرار می‌گیرید

دکتر مهران ضرغامی، روانپزشک بر این باور است که شدت علایم، مدت زمان ابتلا به بیماری، اینکه شما یا دیگران هدف هذیان‌های او باشید یا نه و همچنین میزان نزدیکی شما با بیمار تعیین‌کننده چگونگی واکنش او به شماست. 

اگر بیمار نسبت به یکی از اعضای خانواده یا نزدیکان بدبین شود، در این صورت ممکن است احساس کنید که در وضعیت دشواری گیر کرده‌اید و به تله افتاده‌اید. انگار که طناب محکم عقاید هذیانی بیمار دست و پای شما را بسته است. هرچه به فرد مورد نظر نزدیک‌تر باشید وضعیت برای شما دشوارتر خواهد بود. بیمار ممکن است به شما فشار آورد و شما را مجبور کند تا عقایدتان را نسبت به آن فرد ابراز کنید یا اینکه او را کنار بگذارید و ارتباط خود را با وی قطع کنید. در این شرایط امید اندکی برای سازش وجود دارد یا ممکن است هیچ امیدی وجود نداشته باشد. معمولاً وقتی وضعیت اینگونه می‌شود بسیاری از خانواده‌ها از هم می‌پاشند. 

    در صورت بدبینی شدید بیمار چه می‌توان کرد؟

زمانی که بیمار نسبت به شما بدبین می‌شود، توصیف و شدت احساساتی که تجربه می‌کنید برایتان دشوار خواهد بود به خصوص اگر بیمار، همسر یا خویشاوندی نزدیک باشد. در این صورت ممکن است احساساتی مانند شوک، وحشت، بی‌اعتمادی، ترس و خشم را در حد شدید تجربه کنید. 

دکتر شهربانو قهاری، روان درمانگر در این باره معتقد است: اگر بدبینی همسر یا خویشاوند شما علامتی از بیماری دیگر باشد یا اگر بیمار به تناوب حالت پارانویایی داشته باشد در این صورت ممکن است با علم به اینکه روزهای بهتری در پیش خواهد بود، بتوانید این رفتار او را تحمل کنید. اما اگر با کسی زندگی می‌کنید که به طور مداوم نسبت به شما بدگمان است، در این صورت زندگی غیر‌قابل‌تحمل خواهد شد، چراکه هرچه بیشتر سعی می‌کنید بی‌گناهی خود را به او ثابت کنید وضع بدتر از پیش می‌شود. به نظر می‌رسد هرچه بگویید یا هر کاری انجام دهید فرقی نمی‌کند. در هر صورت این شما هستید که بازنده‌اید. اتهامات شدید و بی‌وقفه بیمار، شما را کلافه می‌کند و اضطراب مزمنی در شما ایجاد و اعتماد به نفس شما را ضعیف می‌کند. ممکن است انجام دادن هر کاری باعث بروز مشکل جدیدی شود و این موضوع شما را عصبی کند. در این شرایط شما واقعاً احساس درماندگی می‌کنید، انگار که به دام افتاده‌اید و برای خروج از این وضعیت دشوار هیچ راهی ندارید. در نهایت ممکن است به این نتیجه برسید که برای حفظ سلامتی خود، جدا از بیمار زندگی کنید.  اگر شخصی نسبت به شما بدبین است و از صحبت با شما یا دیدنتان امتناع می‌کند، شما هیچ شانسی برای کمک به او ندارید و مجبورید برای مدتی هم که شده عقب‌نشینی کنید، چراکه ممکن است هر تلاشی که برای حل اختلاف به کار می‌گیرید خصومت بیشتر بیمار را به دنبال داشته باشد. گاهی ممکن است بیمار پارانوئید، همسر و فرزندان خود را مجبور کند که مانند او فکر و رفتار کنند. 

    آیا می‌توان با بیمار پارانوئید ارتباط برقرار کرد؟

«من باید به چیزی که در موردش حرف میزنم به دقت توجه کنم. شبیه قدم زدن تو میدون مینه، حواسم باید کاملاً جمع باشه. یه گام اشتباه میتونه انفجار به بار بیاره.»

برای اکثر افرادی که با بیمار پارانوئید در ارتباط هستند، احساس ناامنی و غیر‌قابل پیش‌بینی بودن رفتار، مسئله دشواری است. شما ممکن است احساس کنید که مجبورید روی خط باریکی راه بروید و باید دقیقاً متوجه هر چیزی که می‌گویید و هر کاری که انجام می‌دهید باشید. اگر با بدگمانی‌های او موافق باشید در این صورت وی با شما همراه خواهد بود اما اگر با او موافق نباشید ممکن است خشمگین شود و شما را مورد حمله قرار دهد. 

12 توصیه برای مواجهه خانواده با یک بیمار پارانوئیدی

پرسش این است که در یک خانواده چگونه می‌توان با یک بیمار پارانوئیدی مواجه شد. دکتر شهربانو قهاری و دکتر مهران ضرغامی در عین حال که تأکید می‌کنند قاعده مشخصی برای ارتباط با بیمار پارانوئید وجود ندارد اما چند راهکار را ارائه می‌کنند که ممکن است مفید باشد:

1- نسبت به او به عنوان یک انسان، علاقه‌مند باشید و افکار و فعالیت‌های سالم او را مورد تشویق قرار دهید. 

2- وقتی بیمار در مورد علائم و نشانه‌های بیماری خود صحبت می‌کند، سعی کنید حالت آرام و دوستانه‌ای به خود بگیرید. با وی همدلی نشان دهید اما با اظهارات نادرست و رفتارهایی که ممکن است برای وی یا دیگران مضر باشد موافقت نکنید و اگر به شما اعتماد دارد و خیلی هذیانی نیست ممکن است بتوانید دیدگاه خود را در رابطه با بیماری با وی در میان بگذارید. اما چنانچه مشاهده کردید که چنین مذاکراتی وی را خشمگین می‌کند بحث را ادامه ندهید و گفت‌وگو را به مسیری بی‌خطر بکشانید. در مورد موضوعات خنثی صحبت کنید و اگر توصیه‌ای می‌کنید، فقط در حد توصیه باشد و بیمار را به انجام آن مجبور نکنید. با مشغول کردن بیمار به امور روزمره یا فعالیت‌هایی که به آنها علاقه دارد ذهنش را از مشکلات مربوط به بیماری دور کنید. 

3- مدت زمانی را که برای شنیدن شکایات پارانوئیدی بیمار سپری می‌کنید محدود کنید. به او خاطرنشان کنید گرچه برایش اهمیت قائلید ولی در عین حال صحبت مداوم در مورد مشکل برای هیچ کدام از شما مفید نخواهد بود. 

4- از آنجایی که افراد پارانوئید، بدگمان و معمولاً در پی یافتن معانی پنهانی در صحبت‌های دیگران هستند، سعی کنید با آنها واضح و شفاف صحبت کنید. اگر به اطلاعاتی نیاز دارید سعی کنید سؤال خود را به صورت مستقیم و روشن بپرسید و دلایل نیاز به چنین اطلاعاتی را نیز برای بیمار بیان کنید. پاسخ‌های بیمار را از نظر درست بودن یا نبودن وارسی نکنید. از پاسخ دادن به سؤالات بیمار طفره نروید و با او نیشدار و کنایه‌آمیز صحبت نکنید. 

5- او را به طور ناگهانی ذوق‌زده نکنید. اکثر بیماران پارانوئید از انعطاف طبیعی لازم برخوردار نیستند. آنها به محیطی نیاز دارند که وقایع آن قابل پیش‌بینی باشد. اتفاقات غیر‌مترقبه حتی از نوع دلچسب و خوشایند نظیر گرفتن جشن تولد و خریدن چیزی برای آنها ممکن است در آنها منجر به آشفتگی و رفتار غیر‌قابل پیش‌بینی شود. 

6- او را تشویق کنید که پیگیر مداوای خود باشد. اگر در مورد مسائلی ناراحت است او را تشویق کنید تا مشکلاتش را با روانشناس در میان بگذارد. 

7- اگر فکر می‌کنید بیمار باید برخی از رفتارهایش را تغییر دهد به آرامی و ملایمت او را متقاعد کنید. سعی کنید انتخاب را به عهده خودش بگذارید. اگر با عصبانیت از او انتقاد کنید خود را برای جنگی آماده کرده‌اید که در آن بازنده هستید. همچنین اگر از او بخواهید به یکباره تغییرات زیادی در رفتارش به وجود آورد، احساس مغلوب شدن می‌کند و ممکن است فکر کند شما از او نفرت دارید. پس به او کمک کنید تا در هر زمان فقط یک قدم بردارد. چنانچه بیمار نمی‌داند چرا باید تغییر کند یا با تغییر بعضی از رفتارهایش مخالف است در این صورت تأمل کنید و موقتاً دست نگه دارید. 

8- اکثر بیماران پارانوئید فاقد حس شوخ طبعی هستند و اگر در حضور آنها جوک و لطیفه بگویید و سر به سرشان بگذارید، ممکن است فکر کنند که شما از این رفتارها منظور خاصی دارید. 

9- اگر صمیمی شدن با کسی برای بیمار دشوار است و از عهده آن برنمی‌آید به او فرصت بیشتری بدهید. از ابراز هرگونه احساساتی که ممکن است او را ناراحت کند خودداری کنید و او را برای ابراز احساساتش تحت فشار نگذارید، این کار او را به شدت کلافه می‌کند. 

10- سعی کنید نسبت به طعنه، سرزنش و تحریک‌پذیری‌های او واکنش نشان ندهید. البته درک می‌کنیم که پیروی از چنین تقاضایی دشوار است و همیشه هم امکانپذیر نیست، با وجود این بعضی از خانواده‌ها به این موضوع کاملاً آگاه هستند و می‌دانند که اظهارات و رفتارهای بیماران پارانوئید، ناشی از رفتار اطرافیان نیست بلکه بیشتر به خود بیمار و آنچه در درون ذهنش می‌گذرد مربوط است. آگاهی خانواده‌ها به این موضوع حساسیت آنها را نسبت به اظهارات و رفتار بیمار کاهش می‌دهد. 

11- هیچ‌گاه برای اینکه از آزار و اذیت او در امان باشید به چیزی اعتراف نکنید. این کار بی‌فایده است. بیماران پارانوئید، همسرشان را به داشتن روابط عاشقانه متهم می‌کنند و ممکن است این موضوع را مرتب تکرار کنند: «اگر حقیقت را بگویی دست از سرت برمی‌دارم» در چنین وضعیتی ممکن است همسر در حالت درماندگی به داشتن روابطی که هرگز نداشته است اعتراف کند. چنین اعترافاتی نه تنها اتهامات بیمار را کاهش نمی‌دهد بلکه سبب می‌شود که بیمار بعدها بیشتر همسرش را متهم کند. چنین اعترافاتی مثل نفت ریختن روی آتش است.  12- به او اجازه ندهید که شما را با تهدیدات غیر‌واقعی خود کنترل کند. چنانچه بیمار به دلایل شما برای مراجعه به پزشک گوش نمی‌دهد یا مایل نیست برای درمان خود اقدام کند در این صورت خودتان با پزشک صحبت کنید. بیمارانی که بیماری خود را قبول ندارند و نمی‌خواهند درمان شوند به بستری شدن نیاز دارند.